Τάσος Λύτρας: Η εληά στο Αττικό τοπίο. Η περίπτωση του Όρους Αιγάλεω Ποικίλου

[Olea europaea, Πυκνή συστάδα με αγριεληές σε λιθώνα του Ποικίλου]

[Pinus + Olea, Μικτό δάσος με πεύκα κι αγριεληές σε ρεματιά του Ποικίλου]

[Olea + Pinus, Αγριεληές στα ερείπια οικισμού στο Ποικίλο]

[Pinus halepensis, Αγριεληές στην σμίξη πευκόδασους και θαμνώνα στο Αιγάλεω]


[Olea europea, Καρπισμένη αγριεληά]

Κανένα, ίσως, δένδρο δεν έχει συνδεθεί τόσο πολύ με τη μυθολογία, την ιστορία, τον πολιτισμό ενός τόπου, κι αυτό που σήμερα αποκαλούμε «τοπίο», με όλους τους δυνατούς και δόκιμους επιθετικούς προσδιορισμούς του, όσο η εληά με την Αττική.
Από τότε που η θεά Αθηνά δώρισε το ιερό δένδρο στην πόλη του Κέκροπα και της έδωσε τ’ όνομά της, η εληά έγινε το σύμβολο της Αττικής.
Η αγριεληά, τυπικό φυτό των μεσογειακών θαμνώνων, πλημμύριζε την ξερή Αττική γη, τα βουνά και τους λόφους της.
Το δώρο της Αθηνάς σηματοδοτεί μυθολογικά την έναρξη της καλλιέργειας της ήμερης εληάς στην Αττική που έγινε με το μπόλιασμα των άφθονων αγριεληών της και οδήγησε στην δημιουργία του Ελαιώνα, που ξεκινούσε από την υπώρειες της Πάρνηθας κι έφθανε στη θάλασσα. Στον Ελαιώνα αυτόν οφείλει η Αθήνα της κλασσικής αρχαιότητας ένα μεγάλο μέρος της δύναμής της. Αλλά και αργότερα, στην Τουρκοκρατία, χάρις σ’ αυτόν η Αθήνα απέκτησε προνόμια. Οι εληές και το λάδι, μαζί με το μέλι, ήταν τα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα της. Παρά τα πλήγματα που δέχθηκε κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων, από πολέμους και φυσικές καταστροφές, ο Ελαιώνας συνέχιζε να αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του Αττικού Τοπίου μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Αποτυπώθηκε σε χάρτες, πίνακες, περιγραφές, ποιήματα, διηγήσεις.
Ότι όμως η φύση κι ανθρώπινη φροντίδα διατήρησαν για αιώνες, έφτασαν μερικές δεκάδες «σύγχρονα» χρόνια, να καταστραφεί, αν και «εκτός σχεδίου», από τους σύγχρονους «υβριστές» στο όνομα της «ανάπτυξης» και της «προόδου» και βέβαια του συνοδού αυτών κέρδους.
Από τα χρόνια του Σόλωνα η εληά προστατεύονταν από ιερούς και ανθρώπινους νόμους, που πρόβλεπαν έως και την ποινή του θανάτου στους ιερόσυλους ελαιοκόπες. Και σήμερα θα έπρεπε η εληά να είναι είδος αυστηρά προστατευόμενο, ως άρρηκτα συνδεδεμένη με το (εναπομένον) Αττικό Τοπίο.
Κι αν εκδιώχτηκε η εληά απ’ την Αθήνα, η αγριεληά, ο πρόγονος της ήμερης εληάς, αυτή που έδινε τους κλώνους της για να πλέκεται ο κότινος, το ιερό στεφάνι, για τους νικητές των Παναθήναιων, αυτή που μπολιάστηκε για να δημιουργηθεί ο Ελαιώνας, παράγοντας της αρχαίας δόξας, ζωντανό μνημείο της ιστορίας της και ενδεχόμενα παρακαταθήκη του μέλλοντός της, εξακολουθεί να επιβιώνει, εξόριστη στην ίδιο της τον τόπο, στα βουνά της Αττικής. Κι ανάμεσα σ’ αυτά, ίσως περισσότερο, στο βουνό του Αιγάλεω και του Ποικίλου, σε ρεματιές, λιθώνες, σάρες, απόμερες πλαγιές. Εξακολουθεί εκεί να συνομιλεί με τους αρχαίους θεούς θροΐζοντας τα ασημοπράσινα φύλλα της.
Πως μπορούμε να θωρήσουμε το Αττικό Τοπίο αν, έστω σε μια άκρη του ιδεατού κάδρου μας, δεν τοποθετήσουμε και μιαν εληά;
Και πώς να ερμηνεύσουμε ότι ο πεζοπόρος του Ποικίλου ανταμώνει, ακόμη και σε δυσπρόσιτα μέρη, αγριεληές κλαδεμένες, με σεβασμό και έγνοια, από άγνωστο χέρι, παρά σαν επιβίωση της πανάρχαιης λατρείας του ανθρώπου στο ιερό δένδρο;

Κείμενο - Φωτογραφίες: Τάσος Λύτρας